Chrześcijaństwo wschodnie
Mianem chrześcijaństwa wschodniego zbiorczo określamy kościoły pnia wschodniego. Jest to określenie które dotyczy kościołów zarówno prawosławnego jak i orientalnych ortodoksyjnych. Jest to określenie upraszczające z punktu widzenia zachodniego chrześcijaństwa. Z jego perspektywy niemal identyczna liturgia powoduje iż nie rozróżnia sie pomiędzy tymi kosciołami. Tymczasem te kościoły są miedzy sobą zróżnicowane zarówno historycznie jak doktrynalnie. Są to kościoły zarówno orientalne ortodoksyjne i kościół prawosławny. Podobna liturgia i fakt że nie są one w łączności z Rzymem oznacza że można je wymieniać wspólnie. Lecz jest to kwestia czysto umowna przy rozmaitych różnicach teologicznych.Tymczasem różnice miedzy koscioła orienalnymi a prawosławnymsa znaczne. Kościoły orientalne przyjmuja tylko uchwały 3 pierwszych soborów (Nicejskiego, Konstantynopolskiego i Efeskiego) a kosciół prawosławny uznaje 7 pierwszych Soborów. Poza tym miały miejsce wzajemne oskarżenia o najrozmaitsze herezje na tle chrystologicznym.
Prawosławie
Kościół Prawosławny ukształtował się na skutek Wielkiej schizmy r. 1054 wówczas to papież Leon IX ekskomunikował – (wykluczył z Kościoła) Patriarchę Konstantynopola Michała Celulariusza. Nie jest on jednolicie zorganizowany tak jak Kościół Rzymskokatolicki – z jednym papieżem itd. Prawosławne kościoły w poszczególnych państwach zachowują autokefalię, czyli samodzielne, samorządne, zaś Patriarcha ekumeniczny Konstantynopola pełni funkcję honorowego zwierzchnika Kościoła Prawosławnego. Doktryna Kościoła Prawosławny opiera się na Tradycji w której zawierają się poszczególne elementy: Pismo Święte z kolei zaś twierdzenia Ojców Kościoła, uchwały pierwszych 7 Soborów Ekumenicznych – Nicejskiego (321) , Konstantynopolskiego I (381) , Efeskiego (321), Chalcedońskiego (451), Konstantynopolskiego II (553) i III (680-81) oraz Nicejskiego II (787). Doktryna prawosławna tym różni się od katolickiej że odrzuca dogmat o nieomylności papieża, a także i dogmaty o Niepokalanym Poczęciu Maryi i Wniebowzięciu. Charakterystyczne jest również dla Prawosławia uznanie że Duch Święty pochodzi wyłącznie od Ojca a nie „od Ojca i Syna” (Filioque).
Liturgię prawosławną odznacza się bogactwem i ceremonialnością . W prawosławiu jest również charakterystyczny znaczący kult Ikon – świętych obrazów lecz za to brak jest rzeźb gdyż zdaniem prawosławnych w zakazie tworzenia wizerunków wyrażony w Piśmie świętym Starego Testamentu o rzeźby tak naprawdę chodziło Czcią równą ikonom otaczana jest również również Księga Pisma Świętego.
Jak wspomniano już w Prawosławiu Pismo Święte stanowi pierwszy i najważniejszy element Tradycji. Biblia jest dla Prawosławia najwyższym przejawem tego co Bóg dał ludziom, zaś chrześcijanie zawsze powinni stanowić „Lud Księgi”.
W ten sposób prawosławie krytycznie patrzy na wizję protestancką „Sola Scriptura”, która to wizja ukazuje Pismo jako jedyne źródło objawienia, stojące ponad Kościołem. Nie tak ma być gdyż Pismo powstało w kościele i dla Kościoła. Z drugiej jednaj strony krytycznie patrzy się także na katolicyzm gdzie „Urząd” postawiony jest ponad Pismem i ponad Tradycją władny do ustanawiania dogmatów które nie muszą mieć jasnego oparcia w Biblii. Wobec tego Pismo święte stanowi księgę której okazywana jest cześć równa ikonom stanowiącym również obrazowe przedstawienie Pisma Świętego.
Chrześcijańska Tradycja według prawosławnych związana jest z wiarą wiarę oraz jej praktycznymi przejawami, pochodzącymi z nauki udzielonej przez Chrystusa apostołom i przekazywanej od czasów apostolskich w Kościele przez następne pokolenia. Tradycja w prawosławiu stanowi ciąg: Pismo Święte, Symbol Wiary (Credo), postanowienia Soborów Powszechnych oraz spuścizna Ojców Kościoła, księgi liturgiczne i święte ikony.
Zauważyć trzeba że o ile w katolickim rozumieniu Tradycja to przekaz równoważny pismu świętemu a z kolei według Protestantów najważniejsze jest Pismo święte zaś tradycja nie jest traktowana jako źródło objawienia. Prawosławie nie przeciwstawia ani nie oddziela Pisma Świętego od Tradycji, natomiast pierwszy element Tradycji stanowi Pismo święte które w niej się zawiera.
Prawosławie uznaje pierwszych siedem soborów jako wiążące dla Nauki chrześcijańskiej.:
1. 325 Nicea I – potępienie arianizmu; sformułowanie symbolu (wyznania wiary) oraz dogmatu o współistotności Chrystusa i Boga Ojca; ustalenie terminu obchodów wielkanocy;
2. 381 Konstantynopol (I) Potępienie macedonianizmu, czyli duchoburstwa, nie przyjmującego współistotności Ducha Św. z Ojcem i Synem; ogłoszenie 4 kanonów, m.in. o honorowym pierwszeństwie biskupa Konstantynopola po biskupie Rzymu.
3. III 431 Efez Potępienie nestorianizmu (doktryny o dwóch osobach Chrystusa – Boskiej i ludzkiej) i uznanie Marii za Theotokos, czyli Matkę Boga (Bożą rodzicielkę) , a nie jedynie Christotokos, czyli Matkę Chrystusa.
4. IV 451 Chalcedon Potępienie monofizytyzmu – wiary że Chrystus ma tylko boską naturę
5. V 553 Konstantynopol (II) Potępienie Orygenesa, a także niektórych twierdzeń Teodoreta z Cyru, Teodora z Mopsuestii i Ibasa z Edessy.
6. VI 680-681 Konstantynopol (III) Potępienie monoteletyzmu, czyli nauki głoszącej że Chrystus miał tylko jedną Boską wolę.
Czasem sobory Konstantynopolski II i III określane bywają jako tzw. „sobór piąto-szósty”
7. VII 787 Nicea (II) Potępienie ikonoklazmu, uznanie czci obrazów i podanie jej definicji; 22 kanony.
Ikony w prawosławiu nie są tożsame tylko obrazem religijnym,. Za pośrednictwem ikon chrześcijanin prawosławny osiąga możliwość widzenia duchowego świata. Ponieważ zaś ikona stanowi jeden z elementów Tradycji, toteż podlega ona określonemu kanonowi zaś twórcy ikon, czyli pisarze nie mogą tak swobodnie ujmować czy tez wprowadzać zmiany zgodnie z upodobaniami.
Ikony mają więc być pisane a nie malowane. Pisanie ikony ma upodabniać ikonę do Pisma świętego którego jest ona obrazowym wyrażeniem. Ikona nie łamie zakazu czynienia sobie wizerunków (Wj 20, 4) gdyż zdaniem prawosławnych zakaz ów przy poprawnym tłumaczeni dotyczył jedynie rzeźb nie zaś obrazów nieznanych Izraelowi. Przyjście zaś na świat Chrystusa Boga człowieka który jest obrazem Boga niewidzialnego stanowi dostateczne usprawiedliwienie dla idei ikony.
Orientalne Kościoły
Orientalne Kościoły Ortodoksyjne lub tez Kościoły Starożytne Wschodu, lub kościoły niechalcedońskie, to zbiorcze określenie kilku Kościołów Określenie „Niechalcedońskie” pochodzi stąd że odrzuciły one postanowienia Soboru chalcedońskiego z 451 r. mówiącego o podwójnej – boskiej i ludzkiej naturze Chrystusa i uznały za słuszny pogląd iż ma On jedną, boską – naturę. W przeciwnej pozycji znaleźli się „nestorianie” którzy w idąc za poglądami Nestoriusza uznali za nie do przyjęcia ustalenia również wcześniejszego soboru – efeskiego z 431 r., który zajmując się kwestią natury Chrystusa stwierdził że Maria jest „Bożą rodzicielką” (Theotokos) nie zaś tylko Matką Chrystusa („Christotokos”). Owe Kościoły są autokefaliczne (samorządne). Najwięcej chrześcijan tych Kościołów zamieszkuje na Bliskim Wschodzie (Kościół Syryjski – Syria, Kościół Koptyjski- Egipt, Kościół Ormiański – Armenia, kościół Etiopski – Etiopia).